27-08-2024, Ω/12:35′

Ο ΘΕΟΣ ΚΑΙΡΟΣ ΚΑΙ Η ΦΕΥΓΑΛΕΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑ

Της Βάσως Δενδροπούλου*

Στην ελληνική μυθολογία ο Καιρός ήταν θεότητα που προσωποποιούσε την ευνοϊκή χρονική στιγμή. Γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη του εμφανίζεται για πρώτη φορά τον 5ο αιώνα π.Χ. (στα ομηρικά έπη δεν συναντάται ο Καιρός, παρά μόνο το επίθετο «καίριος»). Προς τιμή του Καιρού συνέθεσε ποίημα ο Ίων ο Χίος, όπου τον αποκαλεί «τον νεότερο γιό του Δία», μάλλον μία ποιητική έκφραση και όχι μαρτυρία μιας παλαιότερης γενεαλογίας. Κατά μία άποψη ο ύμνος αυτός σχετίζεται με την έναρξη της λατρείας του Καιρού στην Ολυμπία. Και ο Μένανδρος ονόμαζε τον Καιρό θεό. Η αντίστοιχη ρωμαϊκή θεότητα ήταν ο Occasio ή Tempus. Ο Καιρός επίσης (σύμφωνα με την Αμαλία Μεγαπάνου – Πρόσωπα και Άλλα Κύρια Ονόματα), ήταν γιος της Γαίας, ένα από τα άλογα του Άδραστου, που χρησιμοποίησε ο Αμφιάραος , στα αγωνίσματα που διοργανώθηκαν στη μνήμη του νεαρού Οφέλτη.

Εμείς, ωστόσο, θα σταθούμε σε έναν άλλο καιρό, θεϊκό, προς τιμή του οποίου συνέθεσε ποίημα ο Ίων ο Χίος, όπου τον αποκαλεί «τον νεότερο γιο του Δία», μάλλον μία ποιητική έκφραση και όχι μαρτυρία μιας παλαιότερης γενεαλογίας.

Κατά μία άποψη ο ύμνος αυτός σχετίζεται με την έναρξη της λατρείας του Καιρού στην Ολυμπία. Και ο Μένανδρος ονόμαζε τον Καιρό, θεό. Η αντίστοιχη ρωμαϊκή θεότητα ήταν ο Occasio.

Σχετικά με τη λατρεία του Καιρού υπάρχουν ελάχιστες ενδείξεις. Κατά τον Παυσανία υπήρχε βωμός του Καιρού στην Ολυμπία, στην είσοδο του σταδίου, κοντά στον βωμό του «Εναγωνίου» Ερμή (δηλαδή του Ερμή προστάτη των αγώνων).

Στους μεταγενέστερους αιώνες η λατρεία του Καιρού αναπτύχθηκε περισσότερο, όπως συνάγεται από την ύπαρξη πολλών αντιγράφων του αγάλματός του που είχε φιλοτεχνήσει ο Λύσιππος. Σύμφωνα με άλλη άποψη, αγάλματα του Καιρού στόλιζαν τα αρχαία γυμνάσια.

Αργότερα ο θεός λογιζόταν ως συγγενής προς την Τύχη και τη Νέμεση: σε καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις παρατηρείται μεγάλη ομοιότητα ανάμεσα στον Καιρό και τη Νέμεση.

Βαθμιαία η λέξη «καιρός» έχασε την αρχική σημασία της και ταυτίσθηκε προς τη λέξη «χρόνος». Πολλοί βυζαντινοί συγγραφείς (Τζέτζης, Βλεμμύδης, Κεδρηνός) ονομάζουν το άγαλμα του Λυσίππου «Χρόνο» και όχι «Καιρό».

Πολλά μεταγενέστερα αντίγραφα του αγάλματος αυτού απεικόνιζαν τον θεό όχι πια νεαρό, αλλά γενειοφόρο. Οι καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις του Καιρού αποτελούν σημαντικό στοιχείο για τις γνώσεις μας σχετικά με τον θεό αυτό.

Ονομαστό ήταν το χάλκινο άγαλμα του Καιρού του Λυσίππου, που βρισκόταν στα «πρόθυρα» της Σικυώνας, όπως μαρτυρεί ο Ποσείδιππος. Το άγαλμα αυτό παρίστανε ένα γυμνό έφηβο με κοντά μαλλιά και φτερούγες στα πόδια. Σύμφωνα με μαρτυρία του Καλλίστρατου, ήταν το πιο όμορφο από τα αγάλματα. Το πραγματικό χάλκινο, αλληγορικό άγαλμα του Λυσίππου ήταν τοποθετημένο έξω από το σπίτι του στην Αγορά της Ελληνιστικής Σικυώνας. Ο «Καιρός» ήταν στημένος μπροστά από οικοδόμημα, σύμφωνα με τον επιγραμματοποιό Ποσείδιππο.

Το Επίγραμμα του Ποσείδιππου αναφερόμενο στην αλληγορική μορφή του έργου του Λυσίππου που σώζεται είναι η παρακάτω:

«Ποιος και από πού είναι ο δημιουργός σου; Από τη Σικυώνα είναι. Ποιο είναι το όνομά του; Λύσσιπος. – Ποιος είσαι εσύ; – Είμαι ο καιρός που δαμάζει τα πάντα. – Γιατί με τα άκρα των δαχτύλων σου πατάς; – Πάντα τρέχω. – Γιατί έχεις φτερά στα πόδια σου; – Σαν τον άνεμο πετάω. – Γιατί κρατάς ξυράφι στο δεξί σου χέρι; – Δείγμα προς τους ανθρώπους πως είμαι πιο κοφτερός από την αιχμή του. – Γιατί είσαι πίσω φαλακρός; – Γιατί αν δεν με πιάσεις από μπρος, είναι αδύνατον να με πιάσεις από πίσω. – Για ποιο λόγο σε έκανε ο τεχνίτης; -Για σένα ξένε! Για να μάθεις και να γίνεις σοφότερος».

Στον δημιουργικότατο νου του Λύσσιπου, ο ευνοϊκός καιρός, η ευκαιρία δηλαδή, “πετάει”. Άλλωστε, μέχρι σήμερα χρησιμοποιούμε την έκφραση “πέταξε η ευκαιρία” ή την προτροπή “άρπαξε την ευκαιρία”. Στο πρωτότυπο χάλκινο άγαλμα του Λυσίππου, σύμφωνα με τις πηγές, ο καιρός πατούσε πάνω σε μία σφαίρα. Αυτή η λεπτομέρεια δεν έχει διασωθεί από τον Ρωμαίο αντιγραφέα. Η σφαίρα συμβόλιζε τον χρόνο που κυλάει, την κυκλικότητα του χρόνου, τον κύκλο της ζωής.

Η ευκαιρία όμως παρουσιάζεται μία φορά και πετάει τόσο γρήγορα που πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση για να “την αρπάξουμε”. Ο καιρός είναι στραμμένος προς τα αριστερά, με λυγισμένα τα πόδια και το κορμί του γέρνει προς τα εμπρός. Η ζυγαριά στο αριστερό του χέρι ισορροπεί πάνω στην κόψη του ξυραφιού. Μ’ αυτόν τον τρόπο ο Λύσιππος επέλεξε να δείξει πόσο γρήγορα και αστραπιαία περνά και χάνεται η ευκαιρία, όπως η ζυγαριά η οποία ισορροπεί μία μόνο στιγμή και πάλι θα γύρει προς τη μία ή άλλη κατεύθυνση.

Το ότι η ζυγαριά ισορροπεί πάνω στην κόψη ενός ξυραφιού σημαίνει, ότι όλα εξαρτώνται από μία και μόνο στιγμή, όλα βρίσκονται στην κόψη του ξυραφιού. Ο ελληνικός λαός εξακολουθεί να χρησιμοποιεί αυτήν την έκφραση μέχρι και σήμερα. Οι αρχαίοι έλεγαν: “επί ξυρού ακμής ίσταται” (μία έκφραση που συναντάται και στα ομηρικά έπη), δηλαδή στέκεται στην κόψη του ξυραφιού (“ξυρός”, στα αρχαία ελληνικά αποκαλείται το ξυράφι στα αρχαία ελληνικά και ακμή είναι η κόψη, το άκρο).

Φίλες και φίλοι, μέχρι και σήμερα λέμε την έκφραση «στην κόψη του ξυραφιού», όπως και «άρπαξε την ευκαιρία από τα μαλλιά» , όπως τόσο «εύγλωττα» είναι οι βόστρυχοι του έφηβου Καιρού. Φράση που σημαίνει πως κάποιος πρέπει να τολμήσει και να δράσει αστραπιαία. Και όπως η επιστήμη της μετεωρολογίας δείχνει τον κατάλληλο καιρό για εργασίες έτσι και η τέχνη, με το άγαλμα του Λύσσιπου, μιλά για την κατάλληλη ευκαιρία, τον κατάλληλο καιρό, για  να “αρπάξει” αρπάξει την χρυσή ευκαιρία από τα μαλλιά, αναλαμβάνοντας ρίσκο, δηλαδή να σταθεί “επί ξυρού ακμής”. Ο θεός καιρός ξέπεσε από το βάθρο του καθώς ταυτίστηκε με το χρόνο που κυλάει, ωστόσο η αθάνατη τέχνη πάντα θα αποκαθιστά την Αλήθεια και θα επισημαίνει την ορθή στιγμή στο διάβα του χρόνου.

Σας ευχόμαστε ένα όμορφο βράδυ και μια θαυμαστή εβδομάδα!

ΠΗΓΕΣ: Wikipedia, Αμαλία Μεγαπάνου «Πρόσωπα και Άλλα κύρια Ονόματα», Olympia.gr, eurocapital.gr.

* Η συνάδελφος Βάσω Δενδροπούλου είναι συγγραφέας-μυθιστοριογράφος και μέλος της τριμελούς Επιτροπής Διαχείρισης της “Στέγης Πυροσβεστικού Πολιτισμού” της Π.Ε.Α.Π.Σ.